Tajemnicza wyprawa Tomka - Alfred Szklarski, Wśród Buriatów

Wśród Buriatów

Udadżalaka uczestniczył niegdyś w wyprawie Pandita Davasarmana do krajów Azji położonych nad Bajkałem[75]. Zetknął się wówczas z Buriatami, mieszkającymi na wschód i północny wschód od tego najgłębszego na świecie jeziora. Wiedział więc, że Buriaci zachodni trudnią się rolnictwem, a wschodni hodowlą bydła i wiodą na pół koczowniczy tryb życia. Nieobce mu były również ich zwyczaje, a nawet mowa. Toteż zaraz powitał jeźdźców po buriacku, ponieważ w ten sposób najłatwiej pozyskiwało się ich zaufanie. Życzliwsze spojrzenia Buriatów upewniły go, że obrał właściwy sposób. Znowu więc zagadnął ich grzecznościową formułą powitalną:

[75] Jezioro Bajkał zajmuje powierzchnię 31500 km2, leży 453 m nad poziomem morza. Średnia długość wynosi 636 km, szerokość 48 km, a głębokość do 1714 m. Do Bajkału wpada około 330 rzek, podczas gdy tylko jedna, Angara, bierze w nim początek. Jezioro posiada bogatą i swoistą faunę, w wielu przypadkach niespotykaną gdzie indziej. W badaniach Bajkału wyróżnili się między innymi także polscy uczeni, zesłańcy polityczni: geolog Aleksander Piotr Czekanowski, którego zasługi odkrywcze dla Syberii upamiętniają nazwane jego imieniem: pasmo gór w pobliżu ujścia Leny, jeden z grzbietów Gór Daurskich, osada nad górną Chatangą oraz liczne skamieliny; Jan Czerski (Góry Czerskiego, najwyższy masyw Syberii Wschodniej) oraz przyrodnik Benedykt Dybowski – jego rewelacyjne odkrycia w faunie Bajkału i Amuru dały mu światowy rozgłos; około 50 gatunków zwierząt nazwano jego imieniem.

– Szamaj mał suruk mendu bajnu? [76].

[76] Czy zdrowe wasze bydło?

– Gchaju bajna, ju chezi bajna?[77]. – odpowiedział najstarszy wiekiem.

[77] Bydło zdrowe, co porabiacie?

Udadżalaka krótko wyjaśnił, kim są i w jakiej znajdują się sytuacji. Jednocześnie zaproponował przejście w dalszej rozmowie na język rosyjski, aby wszyscy mogli brać w niej udział. Buriaci potaknęli głowami. Posypały się pytania w łamanym rosyjskim. Teraz już wszyscy włączyli się do rozmowy. Buriaci spoglądali z wielkim uznaniem na czterech łowców, którzy tak skutecznie stawili czoło licznej bandzie chunchuzów. Zsiedli z koni, przybliżyli się do rannego Smugi, spoczywającego w prymitywnej lektyce. Tomek pilnie obserwował oryginalne ubiory krajowców i uprząż ich małych, silnych wierzchowców. Te ostatnie nosiły na grzbietach drewniane, lakierowane na czerwono siodła, z dwoma dużymi żelaznymi strzemionami. Koń, na którym jechał najstarszy Buriat, miał wyraźnie bogatszą od innych uprząż: siodło połyskiwało srebrnymi guzami, a strzemiona były grubo posrebrzone. Od razu można było odgadnąć, że ten jeździec przewodzi całej grupie.

Wierzchnie odzienie jeźdźców składało się z drelichowych szerokich i długich dygele, czyli rodzaju żupanów[78], w kolorze niebieskim, szarym, zielonym bądź czerwonym, rozciętych z boku oraz zapinanych na kilka guzików pod lewą pachą. Przy szyi i na piersiach dygele zdobiły kolorowe taśmy z chińskiego jedwabiu, biodra zaś opinał wełniany, również barwny pas. Pod żupanami nosili ciemnoniebieskie koszule i spodnie z drelichu, których nie zdejmowali nawet na noc. Na głowach o niezbyt długich włosach, splecionych z tyłu w sztywny ghanzik, czyli warkoczyk spadający na kark, mieli kolorowe małachaj, to jest spiczaste czapki z czerwonym chwastem na czubie, obszyte z tyłu oraz z boków futerkiem opuszczanym w razie mrozu na uszy i kark. Barankowe unty o długich cholewach, grubych podeszwach i ostrych, w górę zwróconych nosach uzupełniały buriacki strój.

[78] Żupan – staropolski ubiór męski wywodzący się od sukmany, sfałdowany w tyle, zapinany na haftki, guzy lub szamerowany, ze stojącym kołnierzykiem i z wąskimi rękawami.

Buriaci kołem otoczyli Smugę. Najstarszy pochylił głowę i złożywszy dłonie, uprzejmie prosił:

– Nie gardźcie skromną gościną, jedźcie z nami do ułusu[79]. W pobliskim klasztorze przebywa pewien lama, on jest bogdo[80], każdą chorobę potrafi wygnać z człowieka swoim zamawianiem. Na pewno i ciebie uzdrowi!

[79] Ułus – dawna jednostka mongolskiej organizacji rodowo-plemiennej, a także terytorium zajęte przez jedno plemię. Z czasem ułusy przekształciły się w organizacje sądowo-administracyjne i wojskowe.

[80] Bogdo (po buriacku) – święty.

– A gdzie jest wasz ułus? – zapytał bosman.

– Niedaleko stąd, chorego przewieziemy w tarantasie, wkrótce będziemy na miejscu – wyjaśnił Buriat.

– Hm, chętnie przyjęlibyśmy zaproszenie, ale cóż poczniemy z jeńcami? – zafrasował się bosman. – Nie tak dawno mieli dokonać napadu na budujących kolej. Dlatego właśnie postanowiliśmy przekazać bandytów Rosjanom, aby ich ukarali.

– Słyszeliśmy, że chunchuzi podczas tego napadu zabili kilku ludzi; to pewnie ci sami – dodał Buriat. – Gubernator z Czyty przysłał nawet oddział Kozaków i wyznaczył nagrodę za schwytanie bandytów.

– Jeśli tak, to właśnie tym Kozakom przekażemy jeńców – wtrącił Smuga. – Podczas pobytu w gościnie mogliby nam uciec.

– Nie obawiaj się, panie. W ułusie będziemy ich pilnować, a wy tymczasem odpoczniecie – powiedział Buriat. – Potem pomożemy odstawić bandytów, ponieważ prowadzimy handel z budującymi kolej. Kupują od nas bydło. Właśnie od nich wracamy.

– Ha, więc jedziemy do was – rzekł bosman. – Nasz ranny towarzysz potrzebuje pomocy.

Buriaci ochoczo przenieśli Smugę do tarantasu. Ułożyli go wygodnie na miękkich baranicach, po czym kilku konnych uzbrojonych w strzelby otoczyło chunchuzów. Świsnęły rzemienie nahajek.

Bosman i Tomek jechali obok tarantasu. Cicho rozmawiali. Głównym powodem przyjęcia gościny u Buriatów była troska o Smugę. Bosman wprawdzie udzielił mu doraźnej pomocy, ale przecież niewiele znał się na medycynie. Nie wiedział też, w jaki sposób należało go dalej leczyć. Oczywiście owo buriackie „zamawianie choroby” przez „świętego” lamę mocno trąciło szamanizmem[81], głęboko jeszcze zakorzenionym wśród Buriatów.

[81] Szamanizm – forma religii większości pierwotnych ludów świata, występowała głównie wśród mieszkańców północnej i północno-wschodniej Syberii. Szamani pełnili funkcję kapłanów, magów oraz znachorów i wywierali duży wpływ na życie swoich wyznawców.

Bosman powątpiewał w wyniki szarlatańskiego leczenia, a nawet obawiał się trochę, czy przypadkiem nie pogorszy ono stanu zdrowia Smugi. Nie widział jednak na razie innych możliwości pomocy osłabionemu przyjacielowi.

– Niech pan będzie dobrej myśli – pocieszył go Tomek. – Ojciec mówił mi kiedyś, że lamowie znają skuteczne leki na różne choroby.

– To po jakie licho robią śmieszne sztuczki? – dopytywał się bosman. – Któż to dzisiaj wierzy w zamawianie choroby lub wypędzanie jej ducha z ciała człowieka? – Lamowie prawdopodobnie czynią to w celu łatwiejszego oddziaływania na wyobraźnię prymitywnych ludów.

– Czort by ich rozumiał! Niewiele znam się na takich religiach!

– Postaram się jakoś to panu wyjaśnić. Otóż według szamanistów cały świat zapełniają duchy dobre, czyli białe, i złe, czarne. Rolą szamanów było odgadywanie woli tych duchów, zjednywanie ich życzliwości oraz odwracanie ich złych zamiarów względem ludzi. Czynili to zaklęciami i wróżbami. Duch przywoływany przez szamana miał jakoby wstępować w niego i przemawiał jego ustami. Tym samym wszystko polegało na zręczności oraz fantazji szamana. Wypędzanie ducha choroby odbywało się również za pomocą różnych sztuczek, jak: spalanie odurzających ziół, bicie w bęben pokryty tajemniczymi znakami, tańczenie w odpowiednim stroju i śpiewanie. W końcu szaman sam ulegał podnieceniu, padał na ziemię i walczył ze złym duchem. Lamowie, jako krzewiciele nowej religii, musieli liczyć się z głęboko tutaj zakorzenionymi szamańskimi zwyczajami. Toteż niektóre obrządki wcielili do lamaizmu i w ten sposób pozyskali Mongołów dla swej wiary.

– Ależ, brachu, to cała szopka! – roześmiał się marynarz. – Pamiętasz, jak to w Bugandzie czarownicy kabaki leczyli Smugę po pchnięciu zatrutym nożem?![82]. Mówiłeś, że oni także wyczyniali podobne fanaberie.

[82] Patrz Tomek na Czarnym Lądzie.

– A jakże, przecież podglądałem ich przez dziurkę w macie – odpowiedział Tomek z uśmiechem. – Musi pan jednak przyznać, że posiadali dobre odtrutki. Uratowali pana Smugę! Może więc teraz lamowie również mu pomogą.

– Na bezrybiu i rak ryba – rzekł bosman, ciężko wzdychając. – Ciekaw jestem, czy oni z pełnym przekonaniem, czy też tylko dla pucu praktykują szamańskie sztuczki.

– Kto ich tam wie? Widzi pan, wierzenia buddyjskie uległy zreformowaniu i jako lamaizm ogarnęły wiele azjatyckich ludów, wchłaniając jednocześnie pozostałości dawnego szamaństwa. W ten sposób lamaizm przyswoił sobie pewne obrządki szamańskie, a szamaństwo z kolei silnie nasiąkło lamaizmem.

– Niby jasno mi to wyłożyłeś, brachu, ale powiedz w końcu, czy buddyzm i lamaizm to jedno i to samo?

– Pierwotny buddyzm uległ przemianom i przekształcił się w lamaizm. Dlatego też jego wyznawców zwie się ogólnie buddystami.

– Myślę, że w głębi tajgi jeszcze i dzisiaj znalazłoby się szamanistów – zauważył bosman.

– Jestem tego pewny, aczkolwiek buddyzm, mahometanizm i chrześcijaństwo już głęboko zapuściły tu korzenie.

– Spójrz, brachu, dobijamy do portu! – zawołał bosman.

Na wzgórzu przy trakcie wznosił się kopiec usypany z kamieni. Był to tak zwany obo, czyli święty pagórek. Na jego szczycie tkwiła żerdź obwieszona kolorowymi szmatkami. Buriaci, przejeżdżając obok kopca, przystawali na chwilę, by na cześć ongona – opiekuńczego ducha ułusu – dorzucić po jednym kamieniu.

Zaraz za wzgórzem ukazało się kilka drewnianych domków, zbudowanych na wysokich, grubych podmurówkach z bali drewnianych bądź kamieni. Tylko w jednej szczytowej ścianie każdego z nich widniały malutkie okno i drzwi, do których prowadziły drewniane schodki. W sąsiedztwie domków stały okrągłe, wykonane z wojłoku czarne jurty. W nich to właśnie zamieszkiwali w lecie Buriaci, gdy wyruszali z bydłem na odleglejsze pastwiska. Przyzwyczajeni do koczownictwa, przenosili się do drewnianych domków jedynie podczas ostrych zim. Przez szczeliny w dachach jurt przesączały się smugi błękitnego dymu. Nieopodal stały zagrody przeznaczone dla bydła, owiec i koni.

Na odgłos nadjeżdżających gospodarzy i gości na trakt wybiegły duże, czarne psiska o stojących uszach i ostro zakończonych pyskach. Jeźdźcy uspokoili je uderzeniami nahajek, a tymczasem przed jurtami pojawiły się Buriatki, ubrane podobnie jak mężczyźni. Długie włosy miały kunsztownie splecione w dwa warkocze, a każdy z nich opięty był pochwą z czarnej tafty i przerzucony z przodu na piersi. Niektóre, zapewne zamożniejsze, zdobiły swe włosy barwnymi koralami oraz srebrnymi monetami nanizanymi na łańcuszki.

Buriaci przywołali kobiety. Ciekawie zerkały na nieznanych przybyszów skośnymi, wąskimi oczami, z lekka przysłaniając je bezrzęsymi i jakby obrzękłymi powiekami.

Buriaci zeskoczyli z wierzchowców. Tomek zwrócił uwagę na ich kaczkowaty chód, bardzo przypominający sposób chodzenia bosmana, charakterystyczny dla ludzi spędzających znaczną część życia w siodle lub na pokładzie statku.

Starszy Buriat, Batujew, który przedtem zaprosił łowców w gościnę, okazał się naczelnikiem ułusu. Na jego polecenie kilku wyrostków rozkulbaczyło konie podróżników, a potem odprowadziło je do zagrody.

Batujew zapytał łowców, czy zechcą zamieszkać w jurcie razem z jego rodziną, czy też wolą rozgościć się w zimowym domku, stojącym obecnie pustką. Była to kłopotliwa propozycja, ponieważ łowcy mieli zamiar rozbić własny namiot. Mieszkania buriackie przeważnie nie grzeszyły czystością i zazwyczaj roiło się w nich od pasożytów. Nie chcąc odmową obrazić gościnnego gospodarza, zgodzili się zamieszkać w zimowym domku.

Batujew musiał być człowiekiem zamożnym, jego chata bowiem składała się aż z dwóch izb. Na środku pierwszej znajdowało się palenisko, zbudowane z luźno ułożonych kamieni. Przy nim leżał obszerny, podłużny wojłok przykryty baranimi skórami, służący za posłanie tak domownikom, jak i gościom. Druga izba była urządzona podobnie. Reszta sprzętów zapewne znajdowała się w letnim pomieszczeniu. Łowcy odetchnęli z ulgą, stwierdziwszy, że w domu panuje względna czystość. Za radą gospodarza pierwszą izbę przeznaczyli na mieszkanie, podczas gdy w drugiej umieścili swe juki oraz uprząż.

Batujew polecił zamknąć jeńców chunchuskich w oddzielnej chacie. Przy jej drzwiach stanęła warta uzbrojona w strzelby. Łowcy byli bardzo zmęczeni. Walka z bandytami, a później długi pościg, przeprawa przez Amur i uciążliwy marsz przez tajgę nadwątliły ich siły. Pragnęli jak najszybciej ułożyć się do snu, lecz Batujew udaremnił ich zamiary. Zaledwie zdążyli rozpakować część juków, zostali zaproszeni przez niego do jurty na posiłek. Swoista gościnność Buriatów wykluczała możliwość odmowy. Toteż nawet Smuga postanowił pójść razem z przyjaciółmi. Naprędce odkurzyli ubrania. Tomek przyniósł wodę w wiadrze, by wszyscy mogli się umyć po kilkudniowej wędrówce.

Gościnny Batujew towarzyszył łowcom przez cały czas. Ciekawie przyglądał się różnym przedmiotom wydobywanym z juków. Wyraz rozbawienia odmalował się na jego twarzy, gdy obserwował gości myjących starannie swe ciała. Potem zaś wyraźnie był zgorszony, rozrzutną widocznie jego zdaniem, zmianą bielizny. Buriaci bowiem nie myli się i nie kąpali, a bieliznę oraz odzienie przeważnie nosili aż do zupełnego zniszczenia.

Poprzedzani przez gospodarza łowcy wkroczyli do obszernej jurty. Z okazji przybycia obcych podróżników żona i córki Batujewa przywdziały na głowy wysokie kołpaki z sobolich futer i nałożyły na szyje sznury bursztynów i korali.

Łowcy, znalazłszy się w jurcie, na chwilę przystanęli u wejścia. Uważnie zerkali na Udadżalakę, który najlepiej z nich znał obyczaje Mongołów. W prawym rogu jurty naprzeciw wejścia stał domowy ołtarzyk, urządzony na szafce pomalowanej czerwonym lakierem. W nim umieszczony był w pozłacanej ramie wizerunek buddyjskiego burchana, czyli bóstwa. Z obydwu stron obrazu widniały kamienne posążki, wyobrażające różne wcielenia Buddy, a przed nimi małe miedziane czarki; do nich składano ofiary. Cały ołtarzyk przystrojony był kolorowymi, błyszczącymi papierkami i stepowymi kwiatami.

Udadżalaka wprost od drzwi podszedł do ołtarzyka. Złożone jak do modlitwy dłonie wzniósł ponad czoło, nisko pochylił się przed burchanem, dotykając końcami palców skraju ołtarzyka.

Trzej biali łowcy powtórzyli kolejno ten ceremoniał i dopiero teraz przywitali się z gospodarzami.

Uszanowanie przez gości miejscowych obyczajów niezmiernie ujęło Buriatów. Batujew znacząco spojrzał na synów, ci zaś zaraz wydobyli ze zdobnej skrzyni kilka ołboków, to jest kwadratowych miękkich poduszek, przeznaczonych do siedzenia dla znamienitszych gości. Pokryte były one, jak przystało w zamożniejszym domu, chińskim żółtym jedwabiem. Batujew, chcąc podkreślić swój wielki szacunek dla gości, położył dla każdego z nich po dwa ołboki pod honorową ścianą jurty, z lewej strony od wejścia. Łowcy usiedli na poduszkach po turecku.

Gospodyni poczęstowała wszystkich popularną wśród Mongołów czułuntse, zaparzaną z chińskiej cegiełkowej herbaty[83], drobno utłuczonej w drewnianym moździerzu, z dodatkiem mleka, masła i soli. Goście otrzymali ją w drewnianych czarkach… wylizanych przez nią do czysta językiem. Buriaci natomiast wydobyli spod żupanów własne czarki i z nich popijali czułuntse. Wkrótce przed gośćmi ustawiono niski stół. Domownicy również przysiedli się do niego. Dziewczęta podały dużą misę z dymiącymi parą bozo, to jest pierożkami nadziewanymi siekaną baraniną i zalanymi baranim rosołem, gotowane mięsiwa i mączne placuszki zwane csamba, smażone według chińskiego zwyczaju na baranim tłuszczu. Zanim jednak dania te pojawiły się na ogólnym stole, gospodyni rzuciła do ognia kilka tłustych kąsków z każdej miski, aby również chaty i ongony, czyli duchy zmarłych, skazane na dalszą tułaczkę po ziemi, miały czym się pożywić. Gospodarz przyniósł dzban mocnego potrójnego tarasunu, będącego rodzajem wódki trzykrotnie pędzonej z mleka. Uczta trwała już w najlepsze, gdy do jurty wsunął się jakiś biedak w starych, podartych łachmanach. Nisko pokłonił się przed burchanem i pozdrowił biesiadników. Buriaci, nie pytając go nawet, kim jest, zrobili mu miejsce przy stole, częstowali jak gościa. Nasi podróżnicy z wielkim uznaniem przyjęli ten dowód gościnności Buriatów dla każdego wchodzącego do ich domu.

[83] Cegiełkowa herbata – herbata sprasowana w kształcie cegiełki.

Ciekawi nowin z obcych krajów Buriaci wciągali podróżników w pogawędkę i jednocześnie wciąż podsuwali im co smakowitsze kąski.

Bosman jeszcze raz zabłysnął swym apetytem, nie skąpiąc przy tym wspomnień o przygodach. Gdy Batujew usłyszał, że podróżnicy przebywali w czczonym przez wszystkich buddystów klasztorze w Hemis w Małym Tybecie, wydobył ze skrzyni butelkę oryginalnej nikołajewki[84]. On i jego domownicy chciwie słuchali ciekawostek z życia nieznanych im ludów. Nie mogli wprost uwierzyć, że poza Syberią istnieje jeszcze tyle wielkich krain. Tomek oczywiście nie omieszkał wspomnieć o smutnym losie Polaków podbitych przez carską Rosję. Buriaci nie kryli swego współczucia dla polskich zesłańców politycznych na Sybir, których niejednokrotnie spotykali przy budowie kolei. Wszak oni sami także kiedyś zacięcie bronili się przed najazdem Rosjan, a później nie przerwali walki o odrębność narodową oraz zachowanie starych obyczajów[85]. Wielu uciekało przed prześladowaniem carskim do sąsiedniej Mongolii.

[84] Nikołajewka – rosyjska czysta żytniówka.

[85] Władza rządu carskiego była ciężkim brzemieniem dla ujarzmionych narodów Syberii. Wielokrotne powstania tubylców były okrutnie tłumione przez carskie wojsko. Po zwycięstwie rewolucji październikowej powstał Buriacko-Mongolski Okręg Autonomiczny, przekształcony następnie w Buriacko-Mongolską ASRR, a w 1958 r. w Buriacką ASRR; od 1992 r. Republika Buriacka jest w składzie Federacji Rosyjskiej.

Rozmowy przeciągały się. Tomek z niepokojem spoglądał na pobladłą twarz Smugi. Ten zaś specjalnie nie chciał wcześniej odejść od stołu, ponieważ odmowa w przyjmowaniu poczęstunku była uważana przez Buriatów za obrazę. Tomek nachylił się ku Udadżalace i szeptem zapytał go, w jaki sposób można by, nie obrażając gospodarzy, zakończyć ucztę.

– Musimy im okazać, że jesteśmy już najedzeni – cicho poinformował go Udadżalaka.

– Dawno popuściłem pasa, lecz nikt na to nie zwrócił uwagi, a pan Smuga blednie coraz bardziej – odparł Tomek.

– Pokażę ci, jak to się robi – szepnął Udadżalaka.

Rozparł się wygodnie na ołbokach, po czym udał czkawkę i głośno beknął. Zafrasowany Tomek omal nie parsknął śmiechem, widząc wielkie zadowolenie na twarzach gospodarzy. Nie namyślając się wiele, zawtórował Udadżalace. Bosman natychmiast połapał się w sytuacji, albowiem ten sposób okazywania sytości znany był mu już z poprzedniej wyprawy do krajów Azji Środkowej. Toteż beknął tak potężnie, że omal nie spadł z poduszek. Wywołało to u Buriatów wielkie zadowolenie. Niskimi pokłonami dziękowali gościom za uprzejmość i sami również folgowali przeładowanym żołądkom.

Smuga wsparty na ramionach przyjaciół dobrnął do chaty. Wkrótce leżał na miękkich baranicach opatulony kocem. W ślad za nim wszyscy udali się na zasłużony odpoczynek. Tej nocy tylko Udadżalaka dwukrotnie wstawał, by sprawdzić, czy straż czuwa przed domkiem, w którym więziono chunchuzów.

Tomek postękiwał, przewracając się z boku na bok. Dręczyły go okropne sny… Od pierwszych dni tej niebezpiecznej wyprawy starał się ukrywać przed przyjaciółmi niepokój. Wiedział, że oni również nie zdradzają przed nim wszystkich swych obaw. Szczególnie głęboko utkwiła w jego pamięci noc przed wyruszeniem na mandżurski brzeg. Wtedy właśnie ojciec i Smuga pewni, że wszyscy śpią, poufnie naradzali się aż do świtu. Tomek jednak nie spał… Odwrócony do nich plecami, słyszał każde słowo… Teraz w podświadomości jego błąkały się dręczące widziadła… Ojciec, uwięziony przez Pawłowa w klatce z tygrysami, wołał do niego, by zawrócił z drogi i nie przekradał się do Nerczyńska. To znów Zbyszek, skuty kajdanami, błagał o jak najszybszą pomoc… Potem bosman gotował jeńców chunchuskich w wielkim kotle i przywoływał Tomka na wspaniałą ucztę; zanim jednak stał się ludożercą, Smuga zastrzelił nieszczęśników i zdzierał z nich skalpy. Tomek chciał mu w tym przeszkodzić, ale chunchuzi nagle ożyli. Z dzikim wrzaskiem wyskoczyli z kotłów. Bosman już czekał na nich z nożem w dłoni. Naraz ojciec zasłonił sobą nieszczęśników.

Wśród Buriatów Среди|бурят Среди бурят

Udadżalaka uczestniczył niegdyś w wyprawie Pandita Davasarmana do krajów Azji położonych nad Bajkałem[75]. Удаджалака|участвовал|некогда|в|экспедиции|Пандита|Давасармана|в|страны|Азии|расположенных|над|Байкалом Удаджалака когда-то участвовал в экспедиции Пандита Давасармана в страны Азии, расположенные у Байкала[75]. Zetknął się wówczas z Buriatami, mieszkającymi na wschód i północny wschód od tego najgłębszego na świecie jeziora. Встретился|с|тогда|с|бурятами|живущими|на|восток|и|северо-восток|восток|от|этого|самого глубокого|на|свете|озера Он тогда столкнулся с бурятами, живущими на восток и северо-восток от этого самого глубокого в мире озера. Wiedział więc, że Buriaci zachodni trudnią się rolnictwem, a wschodni hodowlą bydła i wiodą na pół koczowniczy tryb życia. Знал|поэтому|что|Буряты|западные|занимаются|себя|сельским хозяйством|а|восточные|скотоводством|скота|и|ведут|на|полуприходящий|кочевой|образ|жизни Он знал, что западные буряты занимаются земледелием, а восточные - скотоводством и ведут полукочевой образ жизни. Nieobce mu były również ich zwyczaje, a nawet mowa. Не чужды|ему|были|также|их|обычаи|и|даже|речь Ему также были не чужды их обычаи, а даже и речь. Toteż zaraz powitał jeźdźców po buriacku, ponieważ w ten sposób najłatwiej pozyskiwało się ich zaufanie. Поэтому|сразу|приветствовал|всадников|по|бурятски|потому что|в|этот|способ|легче всего|завоевывало|их||доверие Поэтому он сразу поприветствовал всадников по-бурятски, так как таким образом было легче завоевать их доверие. Życzliwsze spojrzenia Buriatów upewniły go, że obrał właściwy sposób. более добрые|взгляды|бурят|уверили|его|что|выбрал|правильный|путь Доброжелательные взгляды бурят уверили его, что он выбрал правильный способ. Znowu więc zagadnął ich grzecznościową formułą powitalną: Снова|значит|заговорил|их|вежливой|формулой|приветственной Снова он обратился к ним вежливой формулой приветствия:

[75] Jezioro Bajkał zajmuje powierzchnię 31500 km2, leży 453 m nad poziomem morza. Озеро|Байкал|занимает|площадь|км2|лежит|м|над|уровнем|моря [75] Озеро Байкал занимает площадь 31500 км2, находится на высоте 453 м над уровнем моря. Średnia długość wynosi 636 km, szerokość 48 km, a głębokość do 1714 m. Do Bajkału wpada około 330 rzek, podczas gdy tylko jedna, Angara, bierze w nim początek. Средняя|длина|составляет|км|ширина|||глубина|до|м|В|Байкал|впадает|около|рек|во|когда|только|одна|Ангара|берет|в|нем|начало Средняя длина составляет 636 км, ширина 48 км, а глубина до 1714 м. В Байкал впадает около 330 рек, в то время как только одна, Ангара, берет свое начало в нем. Jezioro posiada bogatą i swoistą faunę, w wielu przypadkach niespotykaną gdzie indziej. Озеро|имеет|богатую|и|своеобразную|фауну|в|многих|случаях|не встречающуюся|где|иначе Озеро обладает богатой и своеобразной фауной, во многих случаях не встречающейся больше нигде. W badaniach Bajkału wyróżnili się między innymi także polscy uczeni, zesłańcy polityczni: geolog Aleksander Piotr Czekanowski, którego zasługi odkrywcze dla Syberii upamiętniają nazwane jego imieniem: pasmo gór w pobliżu ujścia Leny, jeden z grzbietów Gór Daurskich, osada nad górną Chatangą oraz liczne skamieliny; Jan Czerski (Góry Czerskiego, najwyższy masyw Syberii Wschodniej) oraz przyrodnik Benedykt Dybowski – jego rewelacyjne odkrycia w faunie Bajkału i Amuru dały mu światowy rozgłos; około 50 gatunków zwierząt nazwano jego imieniem. В|исследованиях|Байкала|выделились|себя|среди|другими|также|польские|ученые|ссыльные|политические|геолог|Александр|Петр|Чекановский|которого|заслуги|открывательные|для|Сибири|увековечивают|названные|его|именем|хребет|гор|в|близи|устья|Лены|один|из|хребтов|гор|Даурских|поселок|над|верхней|Хатангой|и|многочисленные|окаменелости|Ян|Черский|горы|Черского|самый высокий|массив|Сибири|Восточной|и|естествоиспытатель|Бенедикт|Дыбовский|его|революционные|открытия|в|фауне|Байкала|и|Амура|дали|ему|мировой|гласность|около|видов|животных|назвали|его|именем В исследованиях Байкала также выделились польские ученые, политические ссыльные: геолог Александр Петр Чекановский, чьи заслуги в открытии Сибири увековечены названными в его честь: горным хребтом вблизи устья Лены, одним из хребтов Даурских гор, поселком на верхней Чатане и многочисленными окаменелостями; Ян Чарский (Горы Чарского, самый высокий массив Восточной Сибири) и естествоиспытатель Бенедикт Дыбовский – его замечательные открытия в фауне Байкала и Амура принесли ему мировую известность; около 50 видов животных были названы в его честь.

– Szamaj mał suruk mendu bajnu? Шамай|мал|сурок|менду|байну – Шамай ма́л сурук менду байну? [76]. [76].

[76] Czy zdrowe wasze bydło? Да|здоровое|ваше|скот [76] Ваш скот здоров?

[77] Bydło zdrowe, co porabiacie? Скоты|здоровое|что|делаете [77] Скота здоровое, что поробите?

Wierzchnie odzienie jeźdźców składało się z drelichowych szerokich i długich dygele, czyli rodzaju żupanów[78], w kolorze niebieskim, szarym, zielonym bądź czerwonym, rozciętych z boku oraz zapinanych na kilka guzików pod lewą pachą. Верхняя|одежда|всадников|состояло|из|из|дрелевых|широких|и|длинных|дыгелей|то есть|рода|жупанов|в|цвете|синем|сером|зеленом|или|красном|разрезанных|с|боку|и|застегивающихся|на|несколько|пуговиц|под|левой|подмышкой Верхняя одежда всадников состояла из широких и длинных дыгелей из драпа, то есть своего рода жупанов, синего, серого, зеленого или красного цвета, разрезанных сбоку и застегивающихся на несколько пуговиц под левой подмышкой. Przy szyi i na piersiach dygele zdobiły kolorowe taśmy z chińskiego jedwabiu, biodra zaś opinał wełniany, również barwny pas. У|шеи|и|на|грудях|дыгеле|украшали|цветные|ленты|из|китайского|шелка|бедра|же|обвязывал|шершавая|также|цветной|пояс На шее и на груди дыгеле украшали цветные ленты из китайского шелка, а бедра обвязывал шершавая, также цветная, пояс. Pod żupanami nosili ciemnoniebieskie koszule i spodnie z drelichu, których nie zdejmowali nawet na noc. Под|жупанами|носили|тёмно-синие|рубашки|и|брюки|из|дреали|которых|не|снимали|даже|на|ночь |жупанах||||||||||||| Под жупанами они носили темно-синие рубашки и брюки из драпа, которые не снимали даже на ночь. Na głowach o niezbyt długich włosach, splecionych z tyłu w sztywny ghanzik, czyli warkoczyk spadający na kark, mieli kolorowe małachaj, to jest spiczaste czapki z czerwonym chwastem na czubie, obszyte z tyłu oraz z boków futerkiem opuszczanym w razie mrozu na uszy i kark. На|головах|с|не слишком|длинных|волосах|заплетенных|с|сзади|в|жесткий|гханзик|то есть|косичка|падающая|на|шею|имели|цветные|малахай|то|есть|尖|шапки|с|красным|растением|на|макушке|обшиты|с|задней|и|с|боков|мехом|опускаемым|в|случае|мороза|на|уши|и|шея На головах с не слишком длинными волосами, собранными сзади в жесткий гханзик, то есть косичку, спадающую на шею, у них были цветные маалахай, то есть尖尖帽ы с красным растением на макушке, обшитые сзади и по бокам мехом, опускающимся в случае мороза на уши и шею. Barankowe unty o długich cholewach, grubych podeszwach i ostrych, w górę zwróconych nosach uzupełniały buriacki strój. барановые|унты|с|длинными|голенищами|толстыми|подошвами|и|острыми|в|вверх|направленных|носах|дополняли|бурятский|костюм Бараньи унты с длинными голенищами, толстыми подошвами и острыми, загнутыми вверх носами дополняли бурятский наряд.

[78] Żupan – staropolski ubiór męski wywodzący się od sukmany, sfałdowany w tyle, zapinany na haftki, guzy lub szamerowany, ze stojącym kołnierzykiem i z wąskimi rękawami. Жупан|старопольский|одежда|мужская|происходящий|от||сукмана|со складками|с|задней части|застегивающийся|на|крючки|пуговицы|или|шитый|с|стоячим|воротником|и|с|узкими|рукавами [78] Жупан – старопольская мужская одежда, происходящая от сукмана, сзади собранная в складки, застегивающаяся на крючки, пуговицы или шнуры, с стоячим воротником и узкими рукавами.

[79] Ułus – dawna jednostka mongolskiej organizacji rodowo-plemiennej, a także terytorium zajęte przez jedno plemię. Улуc|старая|единица|монгольской|организации|||и|также|территория|занятое|одним||племенем [79] Улуc – древняя единица монгольской родово-племенной организации, а также территория, занимаемая одним племенем. Z czasem ułusy przekształciły się w organizacje sądowo-administracyjne i wojskowe. С|временем|улусы|преобразовались|себя|в|организации|||и|военные Со временем улусы преобразовались в судебно-административные и военные организации.

[80] Bogdo (po buriacku) – święty. Богдо|по|бурятски|святой [80] Богдо (по бурятски) – святой.

[81] Szamanizm – forma religii większości pierwotnych ludów świata, występowała głównie wśród mieszkańców północnej i północno-wschodniej Syberii. Шаманизм|форма|религии|большинства|первобытных|народов|мира|встречалась|главным образом|среди|жителей|северной|и|||Сибири [81] Шаманизм – форма религии большинства первобытных народов мира, встречалась главным образом среди жителей северной и северо-восточной Сибири. Szamani pełnili funkcję kapłanów, magów oraz znachorów i wywierali duży wpływ na życie swoich wyznawców. Шаманы|исполняли|функцию|священников|магов|и|знахарей|и|оказывали|большое|влияние|на|жизнь|своих|последователей Шаманы исполняли функции священников, магов и знахарей и оказывали большое влияние на жизнь своих последователей.

– Postaram się jakoś to panu wyjaśnić. постараюсь|себя|как-то|это|вам|объяснить – Я постараюсь как-то это вам объяснить. Otóż według szamanistów cały świat zapełniają duchy dobre, czyli białe, i złe, czarne. Вот|согласно|шаманов|весь|мир|наполняют|духи|добрые|то есть|белые|и|злые|черные Так вот, согласно шаманистам, весь мир наполнен добрыми духами, то есть белыми, и злыми, черными. Rolą szamanów było odgadywanie woli tych duchów, zjednywanie ich życzliwości oraz odwracanie ich złych zamiarów względem ludzi. Роль|шаманов|было|угадывание|воли|тех|духов|завоевание|их|доброжелательности|и|отвращение|их|злых|намерений|по отношению к|людям Роль шаманов заключалась в том, чтобы угадывать волю этих духов, завоевывать их доброжелательность и отворачивать их злые намерения по отношению к людям. Czynili to zaklęciami i wróżbami. Они делали|это|заклинаниями|и|гаданиями Они делали это с помощью заклинаний и предсказаний. Duch przywoływany przez szamana miał jakoby wstępować w niego i przemawiał jego ustami. Дух|вызываемый|через|шамана|должен был|якобы|входить|в|него|и|говорил|его|устами Дух, вызываемый шаманом, якобы входил в него и говорил его устами. Tym samym wszystko polegało na zręczności oraz fantazji szamana. Тем|самым|всё|зависело|на|ловкости|и|фантазии|шамана Таким образом, всё зависело от ловкости и фантазии шамана. Wypędzanie ducha choroby odbywało się również za pomocą różnych sztuczek, jak: spalanie odurzających ziół, bicie w bęben pokryty tajemniczymi znakami, tańczenie w odpowiednim stroju i śpiewanie. изгнание|духа|болезни|происходило|себя|также|с|помощью|различных|трюков|как|сжигание|одурманивающих||удар|в|барабан|покрытый|таинственными|знаками|танец|в|соответствующем|костюме|и|пение Изгнание духа болезни также происходило с помощью различных трюков, таких как: сжигание одурманивающих трав, удар по барабану, покрытому таинственными знаками, танцы в соответствующей одежде и пение. W końcu szaman sam ulegał podnieceniu, padał na ziemię i walczył ze złym duchem. В|конце|шаман|сам|поддавался|возбуждению|падал|на|землю|и|боролся|с|злым|духом В конце концов, сам шаман приходил в возбуждение, падал на землю и боролся с злым духом. Lamowie, jako krzewiciele nowej religii, musieli liczyć się z głęboko tutaj zakorzenionymi szamańskimi zwyczajami. Ламы|как|проповедники|новой|религии|должны были|считаться|с||глубоко|здесь|укоренившимися|шаманскими|обычаями Ламы, как проповедники новой религии, должны были считаться с глубоко укоренившимися здесь шаманскими обычаями. Toteż niektóre obrządki wcielili do lamaizmu i w ten sposób pozyskali Mongołów dla swej wiary. Поэтому|некоторые|обряды|внедрили|в|ламайзм|и|в|этот|способ|привлекли|монголов|для|своей|веры Поэтому некоторые обряды они включили в ламайизм и таким образом привлекли монголов к своей вере.

[82] Patrz Tomek na Czarnym Lądzie. Смотри|Томек|на|Чёрном|Континенте [82] Смотри, Томек, на Черном континенте.

– Niby jasno mi to wyłożyłeś, brachu, ale powiedz w końcu, czy buddyzm i lamaizm to jedno i to samo? вроде|ясно|мне|это|объяснил|брат|но|скажи|в|конце|ли|буддизм|и|ламайизм|это|одно|и|это|то же самое – Ты вроде ясно мне это объяснил, брат, но скажи наконец, буддизм и ламайизм – это одно и то же?

– Pierwotny buddyzm uległ przemianom i przekształcił się w lamaizm. Первоначальный|буддизм|подвергся|изменениям|и|преобразовался|в||ламайзм – Первоначальный буддизм претерпел изменения и трансформировался в ламайизм. Dlatego też jego wyznawców zwie się ogólnie buddystami. Поэтому|тоже|его|последователей|называет|себя|в общем|буддистами Поэтому его последователей в общем называют буддистами.

Na wzgórzu przy trakcie wznosił się kopiec usypany z kamieni. На|холме|у|тракте|возвышался|себя|курган|насыпной|из|камней На холме у дороги возвышался курган, сложенный из камней. Był to tak zwany obo, czyli święty pagórek. Был|это|так|называемый|обо|то есть|святой|холм Это был так называемый обо, то есть священный холм. Na jego szczycie tkwiła żerdź obwieszona kolorowymi szmatkami. На|его|вершине|торчала|жердь|обвешанная|цветными|тряпочками На его вершине находилась жердь, обвешанная цветными тряпками. Buriaci, przejeżdżając obok kopca, przystawali na chwilę, by na cześć ongona – opiekuńczego ducha ułusu – dorzucić po jednym kamieniu. Буряты|проезжая|мимо|кургана|останавливались|на|мгновение|чтобы|в|честь|онгона|опекунского|духа|улуса||по|одному|камню Буряты, проезжая мимо кургана, останавливались на мгновение, чтобы в честь онгона – покровительственного духа улуса – положить по одному камню.

Buriaci przywołali kobiety. Буряты|призвали|женщин Буряты позвали женщин. Ciekawie zerkały na nieznanych przybyszów skośnymi, wąskimi oczami, z lekka przysłaniając je bezrzęsymi i jakby obrzękłymi powiekami. любопытно|смотрели|на|незнакомых|пришельцев|косыми|узкими|глазами|с|легким||их|беззубыми|и|как будто|отечными|веками С любопытством смотрели на незнакомых пришельцев косыми, узкими глазами, слегка прикрывая их безресничными и как будто отечными веками.

Batujew zapytał łowców, czy zechcą zamieszkać w jurcie razem z jego rodziną, czy też wolą rozgościć się w zimowym domku, stojącym obecnie pustką. Батюев|спросил|охотников|ли|захотят|жить|в|юрте|вместе|с|его|семьей|или|тоже|предпочтут|устроиться|себя|в|зимнем|домике|стоящем|в настоящее время|пустоте Батюев спросил охотников, хотят ли они жить в юрте вместе с его семьей, или предпочли бы разместиться в зимнем домике, который сейчас пустует. Była to kłopotliwa propozycja, ponieważ łowcy mieli zamiar rozbić własny namiot. была|это|затруднительная|предложение|потому что|охотники|имели|намерение|разбить|собственный|палатка Это было затруднительное предложение, так как охотники собирались разбить собственную палатку. Mieszkania buriackie przeważnie nie grzeszyły czystością i zazwyczaj roiło się w nich od pasożytów. Квартиры|бурятские|обычно|не|грешили|чистотой|и|обычно|кишело|себя|в|них|от|паразитов Бурятские квартиры обычно не отличались чистотой и в них обычно кишели паразиты. Nie chcąc odmową obrazić gościnnego gospodarza, zgodzili się zamieszkać w zimowym domku. Не|желая|отказом|обидеть|гостеприимного|хозяина||(частица возвратного глагола)|поселиться|в|зимнем|домике Не желая обидеть гостеприимного хозяина отказом, они согласились поселиться в зимнем домике.

Gościnny Batujew towarzyszył łowcom przez cały czas. Гостеприимный|Батюев|сопровождал|охотникам|на протяжении|всё|время Гостеприимный Батуйев сопровождал охотников все время. Ciekawie przyglądał się różnym przedmiotom wydobywanym z juków. Интересно|смотрел|себя|различным|предметам|извлекаемым|из|юков Он с интересом наблюдал за различными предметами, извлекаемыми из юков. Wyraz rozbawienia odmalował się na jego twarzy, gdy obserwował gości myjących starannie swe ciała. Выражение|веселья|отразился|на||его|лице|когда|наблюдал|гостей|моющих|тщательно|свои|тела Выражение веселья отразилось на его лице, когда он наблюдал за гостями, тщательно моющими свои тела. Potem zaś wyraźnie był zgorszony, rozrzutną widocznie jego zdaniem, zmianą bielizny. Потом|же|явно|был|возмущён|расточительной|очевидно|его|мнением|сменой|белья Затем он явно был возмущен, по его мнению, расточительным изменением белья. Buriaci bowiem nie myli się i nie kąpali, a bieliznę oraz odzienie przeważnie nosili aż do zupełnego zniszczenia. Буряты|ибо|не|моются|себя|и|не|купались|а|нижнее белье|и|одежду|обычно|носили|до|полного|полного|уничтожения Буряты, как известно, не мылись и не купались, а белье и одежду обычно носили до полного износа.

Gospodyni poczęstowała wszystkich popularną wśród Mongołów czułuntse, zaparzaną z chińskiej cegiełkowej herbaty[83], drobno utłuczonej w drewnianym moździerzu, z dodatkiem mleka, masła i soli. Хозяйка|угостила|всех|популярным||монголов|чульунце|заваренным|из|китайской|кирпичной|чая|мелко|растертой|в|деревянном|ступке|с|добавлением|молока|масла|и|соли Хозяйка угостила всех популярным среди монголов чулунце, заваренным из китайского кирпичного чая, мелко растертого в деревянной ступке, с добавлением молока, масла и соли. Goście otrzymali ją w drewnianych czarkach… wylizanych przez nią do czysta językiem. Гости|получили|её|в|деревянных|чашках|вылизанных|ею|ей|до|чистоты|языком Гости получили его в деревянных чашках… вылизанных ею до блеска языком. Buriaci natomiast wydobyli spod żupanów własne czarki i z nich popijali czułuntse. Буряты|однако|достали|из-под|жупанов|свои|чашки|и|из|них|пили|чульунце Буряты, в свою очередь, достали из-под юпок свои чашки и из них пили чулунце. Wkrótce przed gośćmi ustawiono niski stół. Вскоре|перед|гостями|поставили|низкий|стол Скоро перед гостями поставили низкий стол. Domownicy również przysiedli się do niego. Домашние|тоже|подсели|к нему|к|нему Домочадцы тоже подсели к нему. Dziewczęta podały dużą misę z dymiącymi parą bozo, to jest pierożkami nadziewanymi siekaną baraniną i zalanymi baranim rosołem, gotowane mięsiwa i mączne placuszki zwane csamba, smażone według chińskiego zwyczaju na baranim tłuszczu. Девочки|подали|большую|миску|с|дымящими|паром|боцзо|это|есть|пельменями|фаршированными|рубленой|бараниной|и|залитыми|бараним|бульоном|вареные|мясные|и|мучные|лепешки|называемые|цамба|жареные|по|китайскому|обычаю|на|баранем|жире Девушки подали большую миску с дымящимися пельменями, то есть пирожками с рубленым бараниной, залитыми бараньим бульоном, вареным мясом и мучными лепешками, называемыми цамба, жареными по китайскому обычаю на бараньем жире. Zanim jednak dania te pojawiły się na ogólnym stole, gospodyni rzuciła do ognia kilka tłustych kąsków z każdej miski, aby również chaty i ongony, czyli duchy zmarłych, skazane na dalszą tułaczkę po ziemi, miały czym się pożywić. Прежде чем|однако|блюда|эти|появились|на|на|||||||||||||||||||||||дальнейшую|скитальческую жизнь|по|земле|имели|чем|себя|питаться Однако прежде чем эти блюда появились на общем столе, хозяйка бросила в огонь несколько жирных кусочков из каждой миски, чтобы также домовые и онгоны, то есть духи умерших, обреченные на дальнейшие скитания по земле, имели чем питаться. Gospodarz przyniósł dzban mocnego potrójnego tarasunu, będącego rodzajem wódki trzykrotnie pędzonej z mleka. Хозяин|принёс|кувшин|крепкого|тройного|тарасуна|являющегося|видом|водки|трижды|перегнанной|из|молока Хозяин принёс кувшин крепкого тройного тарасуна, представляющего собой вид водки, трижды перегнанной из молока. Uczta trwała już w najlepsze, gdy do jurty wsunął się jakiś biedak w starych, podartych łachmanach. Пиршество|продолжалось|уже|в|полную силу|когда|в|юрту|влез|себя|какой-то|бедняк|в|старых|рваных|лохмотьях Пиршество уже шло полным ходом, когда в юрту втиснулся какой-то бедняк в старых, рваных лохмотьях. Nisko pokłonił się przed burchanem i pozdrowił biesiadników. Низко|поклонился|себе|перед|бурханом|и|поздоровался|пирующих Он низко поклонился перед бурятом и поздоровался с гостями. Buriaci, nie pytając go nawet, kim jest, zrobili mu miejsce przy stole, częstowali jak gościa. Буряты|не|спрашивая|его|даже|кем|является|сделали|ему|место|у|стола|угощали|как|гостя Буряты, даже не спрашивая, кто он, сделали ему место за столом, угощая как гостя. Nasi podróżnicy z wielkim uznaniem przyjęli ten dowód gościnności Buriatów dla każdego wchodzącego do ich domu. Наши|путешественники|с|большим|признанием|приняли|этот|доказательство|гостеприимства|бурят|для|каждого|входящего|в|их|дом Наши путешественники с большим уважением приняли этот знак гостеприимства бурятов для каждого, кто входит в их дом.

[83] Cegiełkowa herbata – herbata sprasowana w kształcie cegiełki. Кирпичная|чай|чай|спрессованный|в|форме|кирпичика [83] Кирпичная чай – чай, спрессованный в форме кирпичика.

Bosman jeszcze raz zabłysnął swym apetytem, nie skąpiąc przy tym wspomnień o przygodach. Босман|еще|раз|блеснул|своим|аппетитом|не|скупясь|при|этом|воспоминаниях|о|приключениях Босман еще раз блеснул своим аппетитом, не скупясь при этом на воспоминания о приключениях. Gdy Batujew usłyszał, że podróżnicy przebywali w czczonym przez wszystkich buddystów klasztorze w Hemis w Małym Tybecie, wydobył ze skrzyni butelkę oryginalnej nikołajewki[84]. Когда|Батюев|услышал|что|путешественники|находились|в|почитаемом|всеми|всеми|буддистами|монастыре|в|Хемисе|в|Маленьком|Тибете|извлек|из|сундука|бутылку|оригинальной|николаевки Когда Батюев услышал, что путешественники находились в почитаемом всеми буддистами монастыре в Хемисе в Малой Тибете, он достал из сундука бутылку оригинальной николаевки. On i jego domownicy chciwie słuchali ciekawostek z życia nieznanych im ludów. Он|и|его|домочадцы|жадно|слушали|интересных фактов|из|жизни|незнакомых|им|народов Он и его домочадцы жадно слушали интересные факты из жизни незнакомых им народов. Nie mogli wprost uwierzyć, że poza Syberią istnieje jeszcze tyle wielkich krain. Не|могли|прямо|поверить|что|за пределами|Сибири|существует|еще|столько|великих|стран Они не могли поверить, что за пределами Сибири существует еще столько великих земель. Tomek oczywiście nie omieszkał wspomnieć o smutnym losie Polaków podbitych przez carską Rosję. Томек|конечно|не|упустил|упомянуть|о|печальном|судьбе|поляков|завоеванных|царской||Россией Томек, конечно, не упустил возможности упомянуть о печальной судьбе поляков, покоренных царской Россией. Buriaci nie kryli swego współczucia dla polskich zesłańców politycznych na Sybir, których niejednokrotnie spotykali przy budowie kolei. Буряты|не|скрывали|своего|сочувствия|для|польских|ссыльных|политических|на|Сибирь|которых|неоднократно|встречали|при|строительстве|железной дороги Буряты не скрывали своего сочувствия к польским политическим ссыльным на Сибири, которых они не раз встречали при строительстве железной дороги. Wszak oni sami także kiedyś zacięcie bronili się przed najazdem Rosjan, a później nie przerwali walki o odrębność narodową oraz zachowanie starych obyczajów[85]. ведь|они|сами|также|когда-то|упорно|защищались|себя|от|нашествием|русских|а|позже|не|прекратили|борьбу|за|отдельность|национальную|и|сохранение|старых|обычаев Ведь они сами когда-то яростно защищались от нашествия русских, а позже не прекращали борьбу за национальную самостоятельность и сохранение старых обычаев. Wielu uciekało przed prześladowaniem carskim do sąsiedniej Mongolii. Многие|убегали|от|преследованиями|царским|в|соседнюю|Монголию Многие убегали от царских преследований в соседнюю Монголию.

[84] Nikołajewka – rosyjska czysta żytniówka. Николаевка|русская|чистая|ржаная водка [84] Николавка – русская чистая ржаная водка.

[85] Władza rządu carskiego była ciężkim brzemieniem dla ujarzmionych narodów Syberii. Власть|правительства|царского|была|тяжелым|бременем|для|порабощенных|народов|Сибири [85] Власть царского правительства была тяжелым бременем для порабощенных народов Сибири. Wielokrotne powstania tubylców były okrutnie tłumione przez carskie wojsko. Многочисленные|восстания|коренного населения|были|жестоко|подавлены|царской|царской|армией Многочисленные восстания коренного населения жестоко подавлялись царской армией. Po zwycięstwie rewolucji październikowej powstał Buriacko-Mongolski Okręg Autonomiczny, przekształcony następnie w Buriacko-Mongolską ASRR, a w 1958 r. w Buriacką ASRR; od 1992 r. Republika Buriacka jest w składzie Federacji Rosyjskiej. После|победы|революции|Октябрьской|был создан|||округ|автономный|преобразованный|затем|в|||АССР|а|в|году|в|Бурятскую|АССР|с|года|Республика|Бурятия|является|в|составе|Федерации|Российской После победы Октябрьской революции был образован Бурятско-Монгольский автономный округ, который затем был преобразован в Бурятско-Монгольскую АССР, а в 1958 году в Бурятскую АССР; с 1992 года Республика Бурятия является частью Российской Федерации.

– Musimy im okazać, że jesteśmy już najedzeni – cicho poinformował go Udadżalaka. Мы должны|им|показать|что|мы|уже|сыты|тихо|проинформировал|его|Удаджалака – Мы должны показать им, что мы уже наелись, – тихо сообщил ему Удаджалак.

Rozparł się wygodnie na ołbokach, po czym udał czkawkę i głośno beknął. Распластался|себя|удобно|на|локтях|после|чем|сделал вид|икоту|и|громко|отрыгнул Он удобно развалился на локтях, затем издал отрыжку и громко рыгнул. Zafrasowany Tomek omal nie parsknął śmiechem, widząc wielkie zadowolenie na twarzach gospodarzy. озабоченный|Томек|едва|не|фыркнул|смехом|увидев|большое|удовлетворение|на|лицах|хозяев Смущенный Томек едва не рассмеялся, увидев большое удовлетворение на лицах хозяев. Nie namyślając się wiele, zawtórował Udadżalace. Не|размышляя|себя|много|подхватил|Удаджалаце Не раздумывая долго, он подхватил Удаджалаку. Bosman natychmiast połapał się w sytuacji, albowiem ten sposób okazywania sytości znany był mu już z poprzedniej wyprawy do krajów Azji Środkowej. Босман|немедленно|понял|себя|в|ситуации|потому что|этот|способ|проявления|сытости|известный|был|ему|уже|из|предыдущей|экспедиции|в|страны|Азии|Центральной Босман сразу же понял ситуацию, так как этот способ проявления сытости был ему известен с предыдущей экспедиции в страны Центральной Азии. Toteż beknął tak potężnie, że omal nie spadł z poduszek. Поэтому|отрыгнул|так|сильно|что|едва|не|упал|с|подушек Поэтому он отрыгнул так мощно, что едва не упал с подушек. Wywołało to u Buriatów wielkie zadowolenie. Вызвало|это|у|бурят|большое|удовлетворение Это вызвало у бурятов большое удовлетворение. Niskimi pokłonami dziękowali gościom za uprzejmość i sami również folgowali przeładowanym żołądkom. Низкими|поклонами|благодарили|гостям|за|доброту|и|сами|тоже|потакали|перегруженным|желудкам |||||||||потурали|| Низкими поклонами благодарили гостей за любезность и сами также потакали переполненным желудкам.

Tomek postękiwał, przewracając się z boku na bok. Томек|стонал|переворачиваясь|себя|с|боку|на|бок Томек стонал, переворачиваясь с боку на бок. Dręczyły go okropne sny… Od pierwszych dni tej niebezpiecznej wyprawy starał się ukrywać przed przyjaciółmi niepokój. Мучили|его|ужасные|сны|С|первых|дней|этой|опасной|экспедиции|он старался|себя|скрывать|от|друзей|тревогу Его мучили ужасные сны... С первых дней этой опасной экспедиции он старался скрыть от друзей свое беспокойство. Wiedział, że oni również nie zdradzają przed nim wszystkich swych obaw. Он знал|что|они|также|не|раскрывают|перед|ним|всех|своих|опасений Он знал, что они тоже не раскрывают перед ним всех своих страхов. Szczególnie głęboko utkwiła w jego pamięci noc przed wyruszeniem na mandżurski brzeg. Особенно|глубоко|запомнилась|в|его|памяти|ночь|перед|отправлением|на|маньчжурский|берег Особенно глубоко в его памяти осталась ночь перед отправлением на маньчжурский берег. Wtedy właśnie ojciec i Smuga pewni, że wszyscy śpią, poufnie naradzali się aż do świtu. Тогда|именно|отец|и|Смуга|уверенные|что|все|спят|тайно|советовались|друг с другом|до|до|рассвета Тогда именно отец и Смуга, будучи уверенными, что все спят, тайно совещались до самого рассвета. Tomek jednak nie spał… Odwrócony do nich plecami, słyszał każde słowo… Teraz w podświadomości jego błąkały się dręczące widziadła… Ojciec, uwięziony przez Pawłowa w klatce z tygrysami, wołał do niego, by zawrócił z drogi i nie przekradał się do Nerczyńska. Томек|однако|не|спал|Обернувшись|к|ним|спиной|слышал|каждое|слово|Теперь|в|подсознании|его|бродили|себя|мучительные|видения|Отец|заключенный|Павлова||в|клетке|с|тиграми|звал|к|нему|чтобы|вернулся|с|пути|и|не|прокрался|себя|к|Нерчинска Томек все же не спал… Обернувшись к ним спиной, он слышал каждое слово… Теперь в его подсознании бродили мучительные видения… Отец, заключенный Павловым в клетке с тиграми, звал его, чтобы он вернулся с дороги и не прокрадывался к Нерчинску. To znów Zbyszek, skuty kajdanami, błagał o jak najszybszą pomoc… Potem bosman gotował jeńców chunchuskich w wielkim kotle i przywoływał Tomka na wspaniałą ucztę; zanim jednak stał się ludożercą, Smuga zastrzelił nieszczęśników i zdzierał z nich skalpy. Это|снова|Збышек|закованный|в наручники|умолял|о|как|можно быстрее|помощь|Потом|боцман|варил|пленников|чунчуских|в|большом|котле|и|призывал|Томка|на|великолепный|пиршество|прежде чем|однако|стал|себя|людоедом|Смуга|застрелил|несчастных|и|сдирал|с|них|скальпы Это снова Збышек, закованный в цепи, умолял о как можно более быстрой помощи… Потом боцман варил чунгусов в большом котле и звал Томка на великолепный пир; но прежде чем он стал людоедом, Смуга застрелил несчастных и сдирал с них скальпы. Tomek chciał mu w tym przeszkodzić, ale chunchuzi nagle ożyli. Томек|хотел|ему|в|этом|помешать|но|чунчузы|вдруг|ожили Томек хотел ему в этом помешать, но чунгусы вдруг ожили. Z dzikim wrzaskiem wyskoczyli z kotłów. С|диким|криком|выпрыгнули|из|котлов С диким криком они выскочили из котлов. Bosman już czekał na nich z nożem w dłoni. Босман|уже|ждал|на|них|с|ножом|в|руке Боцман уже ждал их с ножом в руке. Naraz ojciec zasłonił sobą nieszczęśników. Вдруг|отец|закрыл|собой|несчастных Вдруг отец закрыл собой несчастных.

SENT_CWT:AFkKFwvL=11.33 PAR_TRANS:gpt-4o-mini=9.85 ru:AFkKFwvL openai.2025-01-22 ai_request(all=278 err=0.00%) translation(all=231 err=0.00%) cwt(all=2834 err=1.73%)